Eğitimci müellif Abdullah Damar ile eğitimimizin kıymetli problemlerini ve tahlil tekliflerini konuştuk…
“Bir ülkedeki eğitim sistemi, o ülkede geçerli olan üretim stilinden bağımsız düşünülemez. 2002-2003 eğitim öğretim yılında özel okullarda okuyan öğrencilerin oranı yalnızca yüzde 1,9 iken 2019-2020 eğitim ve öğretim yılı sonu itibariyle özel okullarda kayıtlı öğrencilerin toplam öğrenci sayısına oranı yüzde 8,81’e ulaşarak tüm vakitlerin rekoru kırılmıştır. 2021 itibariyle örgün eğitim içindeki özel okul sayılarının toplam okul sayısına oranı ise yüzde 20,2’ye çıkmıştır.”
Sizce Türkiye’de eğitimin en değerli meseleleri nelerdir? Kıymet sırasına nazaran başlarsak hangi bahisten başlamak gerekir?
En kıymetli sıkıntıdan başlayacak olursak,
İlki, 12 Eylül darbesiyle hayata geçirilen neoliberal sistemin eğitime yansıması manasına gelen özelleştirme ve ticarileştirme sonucunda ortaya çıkan niteliksizleşme ve eğitim hakkı,
İkincisi, eğitim idaresi alanında yaşanan dejenerasyon,
Üçüncüsü ise öğretmen özerkliğidir, diye düşünüyorum.
Bir ülkedeki eğitim sistemi, o ülkede geçerli olan üretim biçiminden bağımsız düşünülemez. Türkiye kapitalizmi, 80’li yıllarla birlikte dışa açılma, liberalleşme ismi altında neoliberal siyasetleri hayata geçirmeye başladı. Bu gelişmeyle birlikte neoliberal ekonomik sistemin, eğitim sistemini yavaş yavaş etkilemeye başladığını görüyoruz. Neoliberal ekonomik programın en besbelli özelliklerinin; kamunun geri çekilmesi, bu alanların özel dalca doldurulması, bakir sektörlerin/alanların metalaşma sürecine dâhil edilmesi, kar oranı yüksek alanlara yönelim, özelleştirme, ticarileştirme, esnekleştirme, güvencesizleştirme, kuralsızlaştırma üzere özellikler olduğu ve bu özelliklerin eğitim sistemi de dâhil olmak üzere, bütün alanları etkilediğini görüyoruz.
Eğitimde özelleştirmeden ne anlaşılmalıdır? Bu bahiste Türkiye’de durum nasıl?
Bu manada eğitimde özelleştirme kavramına bakıldığında, yıllar prestijiyle özel okulların gelişimine ve öğrenci sayılarındaki artışa bakmak gerekir.
Milli Eğitim Bakanlığının resmi bilgilerine nazaran, eğitimde 4+4+4 uygulamasının başladığı yıl olan 2012’den bu yana devlete ilişkin ilkokul sayısı 5 bin 369 azalmıştır. Tıpkı periyotta devlet okullarına giden öğrenci sayısındaki azalış ilkokulda 420 bin 602, ortaokulda ise 271 bin 261 olmuştur. Tıpkı periyoda özel okul ve özel okula giden öğrenci sayısı açısından bakıldığında karşımıza değişik bir tablo çıkmaktadır.
2020-2021 eğitim ve öğretim yılı prestijiyle örgün eğitimin tüm kademelerinde toplam 14 bin 466 özel okul bulunmaktadır. 2002-2003 eğitim öğretim yılında özel okullarda okuyan öğrencilerin oranı yalnızca yüzde 1,9 iken 2019-2020 eğitim ve öğretim yılı sonu itibariyle özel okullarda kayıtlı öğrencilerin toplam öğrenci sayısına oranı yüzde 8,81’e ulaşarak tüm vakitlerin rekoru kırılmıştır. 2021 itibariyle örgün eğitim içindeki özel okul sayılarının toplam okul sayısına oranı ise yüzde 20,2’ye çıkmıştır.
Eğitimde ticarileşme ne manaya gelmektedir?
İkinci olarak, eğitimde ticarileşme kavramına ve bu kavramın eğitimi nasıl etkilediğine bakmak gerekir. Eğitimde ticarileşme, eğitim sürecinin belli kısımlarının paralı hale gelmesi ve eğitim hizmetinden faydalananların bu hizmetin birtakım maliyetlerini kendilerinin karşılaması olarak tanımlanabilir. Eğitim sisteminde ticarileşme uygulamalarına; velinin, katkı hissesi ismi altında okul harcamalarına katılması, birtakım alanların hizmet satın alımı yoluyla karşılanması, paklık, güvenlik ve öbür yardımcı çalışanın kontratlı statüde istihdam edilmesi, kantinlerin ihale yordamıyla özel şahıslara verilmesi, okullarda açılan fiyatlı kurslar örnek olarak verilebilir.
Bu manada bütünlüklü olarak bakmak gerekirse, eğitim harcamalarının ne kadarının devlet, ne kadarının hane halkı tarafından karşılandığı oranının bilinmesi, eğitimde ticarileşmenin geldiği boyutu göstermesi manasında, kıymetlidir.
Türkiye’de 2019 yılında yapılan eğitim harcamalarının %74,0’ı devlet tarafından finanse edilmiştir. Eğitim harcamaları içinde hane halkının yaptığı harcamaların hissesi ise %26’dır.
OECD ülkeleri ortalamasında ilköğretim ve ortaöğretim kademelerinde kamu kaynaklarından yapılan harcamalar eğitim harcamalarının yüzde 90’ını, hane halkı ve özel kaynaklardan yapılan harcamalar ise yüzde 9’unu oluşturmaktadır.
Eğitimde niteliksizleşme ne demektir?
Üçüncü olarak eğitimde niteliksizleşme kavramına bakacak olursak; eğitim sisteminde varolan ve süreç sonunda yetişen jenerasyonların niteliğini pahalandırmak durumundayız. Bu değerlendirmeyi yapabilmek için de memleketler arası kıymetlendirme kuruluşlarının raporlarını irdelemek ve çeşitli alanlarda yapılan ölçümlemeleri ortaya koymak gerekir.
Bu değerlendirmelerden PISA raporlarına bakmak eğitimin niteliği konusunda kâfi olacaktır. PISA-2018’de yapılan değerlendirmede “Okuma maharetleri alanında” ülke ve iktisatların ortalama puanları 340 ile 555 ortasında değişmektedir. Türkiye’nin ortalama puanı (466), ile 79 ülke ortasında 40. sırada, 37 OECD ülkesi ortasında ise 31. sırada yer almıştır. Matematik alanında elde edilen 454 puan, matematik sıralamasında 79 ülke ortasında 42. sırada, 37 OECD ülkesi ortasında ise 33. sırada yer almıştır. Türkiye fen alanı sıralamasında (468) puan ile 79 ülke ortasında 39. sırada, 37 OECD ülkesi ortasında ise 30. sırada yer almıştır.
Yetişkinlerin eğitim seviyesi nasıl?
-Eğitimde niteliksizleşmenin bir diğer boyutu da ülkemizdeki yetişkinlerin eğitim seviyesidir. Yetişkinlerin eğitim seviyeleri Türkiye’de 25-34 yaş aralığındaki genç yetişkinlerin %41’i ortaöğretim mezunu bile değildir. OECD tarafından yetişkinlerin eğitim seviyesine ait sunulan bilgilere nazaran, eğitime iştirak seviyesi OECD genelinde artış göstermektedir. Lakin, 25-34 yaş aralığındaki genç yetişkinlerden ortaöğretim mezunu dahi olmayanların oranı %15’tir. Türkiye’de ise bu oran %41’dir. Türkiye, Kosta Rika ve Meksika ile birlikte OECD ülkeleri içinde ortaöğretim mezunu dahi olmayan genç yetişkin oranının en yüksek olduğu ülkeler ortasında yer almaktadır.
Bu gelişmeler ışığında çocuklarımızın eğitim hakkından tam olarak yararlandığından kelam edebilir miyiz?
Eğitim hakkı, pek çok milletlerarası dokümanda başka insan haklarının ön şartı olarak yer almaktadır. Başka insan haklarının kullanılabilmesi ve hak ihlallerine karşı uğraş edilebilmesi, insanların, hangi haklara sahip olduklarını ve bunları nasıl kullanabileceklerini bilmelerine ve anlamalarına bağlıdır. Bu ise öncelikle eğitim ile gerçekleşebilir. Kelam konusu dokümanlarda belirtildiği üzere eğitim hakkı, devletin eğitim imkanlarını herkese nitelikli ve parasız sağlamasını gerektirmektedir. Her cins ve seviye eğitim; sınıf, ırk, renk, cinsiyet, lisan, din, politik görüş, ulus, etnik köken üzere ayrımlar yapılmadan herkese sağlanmalıdır. Eğitim hakkının kullanılmasında, herkese eşit haklar verildiğinden emin olunmalıdır. Lakin özelleştirme ve ticarileştirme programlarının sonucu olarak bütün çocuklarımızın eğitim hakkından tam olarak yararlandığını söyleyemeyiz. Zira eğitime erişimde sosyoekonomik, bölgesel farklılıklar, sınıf, ırk, cinsiyet, lisan, din, politik görüş, ulus, etnik köken üzere ayrımlar nedeniyle hala dejavantajlı durumda olan kısımlar vardır.
Eğitim idaresi konusunda Türkiye’de yaşanan tarihî süreci ve bugünkü durumu nasıl açıklarsınız?
Eğitim idaresi alanının bir disiplin olduğu dünya eğitim otoriteleri tarafından kabul edilmektedir. Bu alanda Türkiye’de de azımsanmayacak çalışmalar yapılmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan beri eğitim yöneticisi yetiştirmede dört temel eğilim ortaya çıkmıştır.
-1970’lere dek çıraklık modeli,
-1970’lerde eğitim bilimleri modeli ve
-1999’da imtihan modeli,
-2004’ten sonra keyfilik modeli.
Çıraklık modelinde,” Meslekte asıl olan öğretmenliktir” anlayışı doğrultusunda 1970’lere dek Ulusal Eğitim Bakanlığı örgütlerinde yöneticilik yapanların birden fazla, tahminen de % 90’ı pedagoji kısmı mezunudur ve eğitim yöneticileri yetenek, deneyim ve muvaffakiyet ölçütleri doğrultusunda seçilir.
Eğitim bilimleri modelinin, bilhassa de 1993 yılında toplanan 14. Ulusal Eğitim Şura’sında eğitim yöneticisi yetiştirmede aktif bir yol olarak belirtilmiş lakin yetiştirilen adaylar istenilen misyonlara getirilmemiş, model başarışı olamamıştır.
Sınav modeli, 23.09.1998 tarihli MEB’e Bağlı Eğitim Kurumları Yöneticilerinin Atama ve Yer Değiştirilmesine Ait Yönetmelikle uygulanmaya başlamıştır. Okul yöneticiliğine istekli ve bu alanda kâfi olanlar bu hedefle düzenlenen seçme imtihanlarına katılmışlardır. İmtihanda başarılı olan adaylar 120 saatlik bir hizmet içi eğitim programına alınmış, başarılı olanlar beş yıl geçerliği olan yöneticilik sertifikası almışlardır. Uzun mühlet muvaffakiyetle uygulanan bu sistem 2008 yılında değiştirilmiştir.
Keyfilik modeli ise eğitim yöneticisi görevlendirilmesinde hiçbir kural ve düstura bağlı kalınmaması, büsbütün keyfi bir formda yönetici görevlendirilmesi manasına gelmektedir.
Eğitim yöneticiliğinde şu anda durum nedir?
-999 tarihinde getirilen okul müdürlüğü giriş imtihanı ve izleyen 120 saatlik yetiştirme programı, kaldırılmıştır. 2014 yılında çıkarılan akla ziyan görevlendirme yönetmeliğiyle vazifedeki bütün eğitim yöneticileri vazifeden alınmış, adeta MEB’in hafızası silinmiş, yalnızca kelamlı imtihanla eğitim yöneticisi görevlendirilmesi yoluna gidilmiştir. En son gelişme olarak, 2018 ve 2021 yıllarında çıkarılan görevlendirme yönetmeliğiyle de eğitim yöneticilerinin atanmasının imtihan, kelamlı imtihan ve kimi evrakların ortalamasından oluşan bir puanla görevlendirilmesinin yolu açılmış, eğitim yöneticiliği alanı, doğal olarak muvaffakiyet dokümanları ve mülakat puanı yüksek olan yandaş sendikaların üyelerinin at oynattığı alanlara dönüşmüştür. Şu anda vazifede olan eğitim yöneticilerinin yaklaşık % 85’i Eğitim Bir Sen üyesidir!
Eğitim kamuoyunda da çok bilinmeyen öğretmen özerkliği konusunun da değerli olduğundan kelam ediyorsunuz, biraz açar mısınız?
Elbette. Öğretmen özerkliğinin, temelde öğretmenlerin meslekleriyle ilgili mevzularda makul bir yetki ve özgürlük alanına sahip olmalarını tabir ettiği söylenebilir. Bu yetki ve özgürlük alanı öğretmenlerin ‘profesyoneller’ olarak işleriyle ilgili bir grup kıymetli kararları alabilmeleri, çalışma ortamlarının düzenlenmesinde kelam sahibi olmaları, eğitimin planlanması, geliştirilmesi ve idaresi süreçlerine katılmaları üzere konuları içermektedir.
Öğretmen özerkliğinin farklı boyutları var mıdır yahut öğretmenlerin, misyonlarını yaparken hareket alanları neler olabilir?
Bu manada, öğretmen özerkliğinin farklı boyutları ana sınırlarıyla üç kümede toplanabilir:
-Öğretimin planlanması ve uygulanması,
-Öğretmenlerin eğitimle ilgili kıymetli kararlara ve okul idaresine katılmaları;
-Öğretmenlerin mesleksel bilgi ve yeterliliklerinin geliştirilmesi.
Bu boyutları biraz açar mısınız?
Bu boyutlardan öğretimin planlanması ve uygulanması; öğretim içeriğinin seçilmesi ve planlanması, öğretim formül ve malzemelerinin seçilmesi ve planlanması, öğrencilerin kıymetlendirilmesi mevzularını içerir. Bu boyut açısından bakıldığında, ülkemizde birinci ve orta öğretimde, öğretim içeriği manasına gelen müfredatın belirlenmesi merkezi hükümet siyasetlerinin kapsamı alanındadır ve öğretmenlerin bu mevzuda kelam sahibi olduklarını söylemek güçtür. Öğretim yol ve malzemelerinin seçilmesi konusu da, uzun bir mühlet uygulanan ‘Öğretmen kılavuz kitapları’ nedeniyle öğretmenlere rastgele bir açık alan bırakmamaktadır. Öğrencilerin kıymetlendirilmesi ise direkt öğretmenin yetkisinde olması gereken bir konudur. Lakin bu hususta bile uygulanan çeşitli merkezi imtihanlar ve özel deneme imtihanları nedeniyle öğretmen özerkliğinden kelam etmek mümkün değildir.
Öğretmen özerkliğinin ikinci boyutu olan öğretmenlerin eğitimle ilgili kıymetli kararlara ve okul idaresine katılmaları konusunda ikili bir kıymetlendirme yapabiliriz. Öğretmenlerin, okul ortamında var olan çeşitli konsey ve komiteler aracılığıyla, okul idaresine katıldıklarından kelam edilebilir. Fakat, eğitimle ilgili çeşitli kararlara direkt katılmaları ya da kelam söylemeleri imkanlı değildir.
Öğretmen özerkliğinin üçüncü ve en ehemmiyeti boyutu ise öğretmenlerin mesleksel bilgi ve yeterliliklerinin geliştirilmesidir. Mesleksel bilgi ve yeterliliklerin geliştirilmesi, hem eğitim fakültelerinde alınan eğitim, hem de mesleğe atandıktan sonra yapılan hizmet içi eğitimler ile ilgilidir. Bu manada ne hizmet öncesi ne de hizmet içi eğitimlerin verimli olduğundan kelam edilebilir. Bu durumda kendini gereğince geliştirmeyen ve malzeme üretmen noktasında yetersiz kalan öğretmenleri büsbütün ders kitaplarına bağlı kalarak eğitim-öğretimi sürdürme durumunda kaldıkları görülmektedir.
Öğretmen özerkliği; öğretmenlerin eğitim ve öğretim faaliyetlerinde ve genel olarak eğitim sistemindeki rollerinin geliştirilmesinde dikkate alınması gereken en değerli olgulardan birisi olarak ortaya çıkmaktadır. Öğretmenlerin vazife ve sorumluluklarını gerektiği üzere yerine getirebilmelerinin en temel şartlarından birisi onlara mesleksel faaliyetlerinde kâfi yetkinin ve özgürlük alanının sağlanmasıdır. Öğretimin içerik, yol ve malzemelerinin seçilmesinde ve düzenlenmesinde öğretmenlere geniş bir özerklik alanı sağlanmadan, onların öğretimin geliştirilmesinde aktif bir rol oynamaları beklenemez. Tıpkı biçimde, okul idaresiyle ilgili kararlara öğretmenlerin etkin iştirakini gerçekleştirmeden, onların okuldaki eğitim ve çalışma şartlarının güzelleştirilmesine üst seviyede katkıda bulunmalarını beklemek gerçekçi bir yaklaşım olamaz.
Son olarak eklemek istediğiniz hususlar var mı?
Kamuoyunda ağır bir halde tartışılan Öğretmenlik Meslek Kanunundan birkaç cümle ile kelam etmek istiyorum. Kanun tasarısı hazırlanırken, mecliste konuşulurken ve şu an eğitimler verilirken eğitiminin taraflarının yani üniversitelerin, eğitim sendikalarının, eğitimle ilgili sivil toplum kuruluşlarının görüşlerine başvurulmamıştır. Maddede göz arkası edilen en değerli mevzu “Eşit işe eşit fiyat unsurudur.” Bu prensip gereği tıpkı işi yapan öğretmenlerin tıpkı fiyatı alması gerekir. “UNESCO’nun kararları ortasında öğretmenlerin mesleğe girişten emekli oluncaya kadar kendilerini geliştirmeleri, meslek manasında ilerlemeleri, idare kademelerine geçebilmeleri gerektiği belirtilmiş, Türkiye de bu öğretmenlerin statüsü kararlarını imzalamıştır.” Öğretmenlere sunulan tek düze görüntüler yerine öğretmenlerin gelişimine katkı sunacak geribildirim, etkileşim içeren eğitimlerin verilmesi, ya da yüksek lisans ve doktora eğitimini tamamlayan öğretmenlere bu unvanların verilmesi ve akademik gelişimin teşvik edilmesi gerekir. Ayrıyeten uzman ve başöğretmen vazife tariflerinin da bir an evvel yapılması gereklidir aksi halde okullarda iş barışının ve okul ikliminin bozulması an problemidir.
Sevgili hocam bedelli bilgileriniz için size teşekkür ediyorum. Türkiye Hepimizin, Eğitim Hepimizin…
News
